Hải Vân quan tọa lạc trên núi Hải Vân thuộc địa giới hành chính của thị trấn Lăng Cô, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên Huế và phường Hòa Hiệp Bắc, quận Liên Chiểu, thành phố Đà Nẵng. 
Theo các thư tịch cổ, Hải Vân là vùng ranh giới tự nhiên giữa hai xứ Thuận Hóa (tức tỉnh Thừa Thiên) và Quảng Nam. Đầu thế kỉ XIX, Phú Xuân – Huế trở thành thủ đô của cả nước, vị trí ấy càng trở nên quan trọng, là cửa ngõ đi vào vùng kinh kỳ, cần phải tăng cường phòng ngự. Vì thế, tháng Hai năm Bính Tuất (1826), vua Minh Mạng xuống chỉ cho xây một cửa quan ở đỉnh núi Hải Vân, "ngạch trước viết ba chữ HẢI VÂN QUAN, ngạch sau viết sáu chữ “THIÊN HẠ ĐỆ NHẤT HÙNG QUAN”. 
Hải Vân Quan là viên gạch nối hết sức quan trọng trên con đường thiên lý Bắc - Nam. Vị trí xung yếu này là mối quan tâm đặc biệt đối với nhiều triều đại, nơi đây được đánh giá là một vị trí chiến lược cần phải khống chế để tập kết quân đội, đặt đồn kiểm soát cả đường bộ lẫn đường thủy. Đặc biệt, Triều Nguyễn đã đưa vị thế của Hải Vân Quan lên một tầm cao mới trong việc biến nơi đây trở thành một pháo đài quân sự, một cứ điểm phòng thủ từ xa hữu hiệu trong hệ thống phòng thủ quanh Kinh đô Huế… 
Thời Pháp, quân đội Pháp xây dựng một căn cứ quân sự có tên là Đồn Nhất vào năm 1826 để bảo vệ ngọn đèo chiến lược Hải Vân. Cuối năm 1946, khi quay trở lại, thực dân Pháp đã cho xây dựng cải tạo nơi này thành một cứ điểm quân sự vững chắc với tường cao, lô cốt và 2 trung đội canh giữ. Trong chiến dịch Hè Thu năm 1952, vào ngày 20 tháng 9, Đồn Nhất đã bị lực lượng đại đội tăng cường, tiểu đoàn 59, Trung đoàn 803 chủ lực liên khu V của ta đánh chiếm, tiêu diệt và  bắt sống một số tên, trong đó có tên quan hai, đồn trưởng, thu được nhiều vũ khí quân trang, quân dụng.
Với những giá trị và vai trò, tầm quan trọng của Hải Vân Quan, ngày 14 tháng 4 năm 2017, Hải Vân quan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật Quốc gia theo Quyết định số 1531/QĐ-BVHTTDL.